Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ü, silah arkadaşlarını, Milli Mücadele’nin isimsiz kahramanları olan Anadolu insanını bir kez daha saygı ve minnetle anmak üzere geçen sene 10 Aralık 2019 tarihinde hazırlanan sergiyi anımsatmak üzere bu yazıyı kaleme almış bulunmaktayım. Sergi Kastamonu Saray Hamamı’nda düzenlenmiş ve yaklaşık yedi bin ziyaretçiyi misafir etmiştir.
Öncelikle serginin açılış fikrinden bahsedeyim.
İstanbul’da Türkiye İş Bankası Müzesi tarafından Atatürk’ün liderliğinde milletin tek vücut olduğu Milli Mücadele’nin 100. Yılında “İstiklal” başlıklı bir sergi düzenlenmiştir. İzzettin Çalışlar’ın küratörlüğünü yaptığı “İstiklal Sergisi”ne giden Kastamonu eşrafından, 2018 yılında Kastamonu’da Çokkültürlülüğü de anlatan bir sergi açan Prof. Dr. Sâkine Esen Eruz ve kuzeni Zeynep Esen hanımlar bu sergiye ziyarete gidiyorlar. Orada dikkatlerini çeken bir husus bulunuyor. İstiklal Sergisi olmasına rağmen Kastamonu’dan pek bahsedilmiyor. Serginin küratörü İzzettin Çalışlar ile görüşüp bu sergideki Kastamonu eksikliğine dikkat çekiyorlar. Çünkü Milli Mücadele demek Kastamonu demek; Kurtuluş Savaşı’nınkazanılmasında Kastamonu’nun payı yadsınamayacak kadar büyük ve önemlidir. Batı cephesine giden askeri mühimmatların hepsi İstanbul, Adapazarı vs. yerlerden kayık ve istimbotlarla İnebolu, Abana, Cide limanlarına geliyor, oradan da İstiklal Yolu üzerinden Kastamonu, Ilgaz, Çankırı, Ankara ve Bati Cephesi’ne ve de Anadolu’nun değişik yerlerine gönderiliyor.
Bu izlenimlerden yola çıkarak Sakine ve Zeynep hanımlarİzzettin Bey’e bu serginin KastamonuayağınıKastamonu’da açmayı teklif etmişlerdir. O daayrıcabir ücret talep etmeyip, sadece burada bulunan fotoğrafların kendisinde kalmasıkoşulu ile sergiyi açmayı kabul etmiştir.
Akabinde Kastamonu Valiliği, Kastamonu Belediyesi, Şerife BaciKültürevi, KASDER,Üniversiteli Kadınlar Derneği, 10 Aralık Kadın Platformu Derneği veDünya MirasıKastamonu İnisiyatifi (DMKİ) ninöncülüğü veadını sayamadığım birçok kişininkatkıları ile sergi üç hafta da hazırlanmıştır. Tasarımını Zeynep Esen Hanım (Cubis Art İstanbul sahibi) yapmış olup, küratörlüğünü İzzettin Bey üstlenmiştir.
Peki kimdir bu İzzettin Bey?
İzzettin Bey’in dedesi kendisinin de adını aldığı İzzettin Bey,Atatürk’ün silah arkadaşıdır. Çanakkale de beraber savaşmışlar; güngün, saat saat, dakikadakika hangi cepheye, nereye gitmişler ise hepsini not etmiş ve günlük yazmıştır. Torunu İzzettin Bey’de dedesinden kalma arşiv malzemelerini kullanarak bu şekilde sergiler açmaktadır.
Milli Mücadele ve Kastamonu Sergisi
Sergide; savaşa dair askeri objeler, notlar, savaş sırasında hazırlanmış ve savaşın seyrini belirleyen haritalar ile cephelerde komuta kademeleri arasındaki emirler sergilendi.
Sergi altı salondan oluşmaktadır.
Salon 1: Osmanlı’nın Sonu
Burada ilk olarak 3 kıtayayayılan bir imparatorluğunnasıl yok olmaya gittiğinigözlemliyoruz. Trablusgarp, 1. ve 2. Balkan Savaşları ve yenilgileri ile kaybettiğimiz topraklardan Anadolu’ya göç eden halklarıgörmekteyiz. Kavala’dan, Tiran’dan, Kafkaslardan… Ayaklarındaayakkabılarının dahiolmadığı,yanlarında sadece çuvaldandikilmişçantalar ile göç eden aileler…. Kimilerinigöç ederken yiyecek ekmeğikalmayıpağaçların soymuk denilen kısmını soyup yiyerek hayatta kalmışlardır.
Osmanlı Devleti buraya göç eden halkı da Anadolu’dayerleştirecek yerler aramaktadır. Serginin devamında 1910 yılına ait bir Sina Çölü’nde devenin üstünde bir sıhhiyesubayı ve bir asker fotoğrafıgözümüze ilişmektedir. Osmanlı Devleti 1. DünyaSavaşı’naSultan V.Mehmet Reşad ile girmiştir. Burada fotoğrafıyayımlanıyor. Ayrıca diğer bir fotoğrafta İttifak Devletleri’nin komutanlarınınfotoğrafları sergileniyor. Bizim harbiye nazirimiz ise Enver Pasa… KendisiKastamonuludur.
Devam edelim… 1. DünyaSavaşı’na ait cephe fotoğrafları; buralarda Atatürk’ünÇanakkale cephesinde küratörümüz İzzettin Bey’in dedesi İzzettin Bey ile bir fotoğrafıgözümüzeçarpıyor. Kendisi Kurmay Albay’dır. FotoğraflarındevamındaAtatürk’ünÇanakkale de OsmanlıMebuslarına cephe bilgisi verdiğinigörüyoruz. Daha sonra 1. DünyaSavaşı’nınvuku bulduğu esnada yetim kalan Müslüman,Yahudi, Ermeni ve Hıristiyançocuklarınfotoğrafları gözümüze ilişiyor. Acının dini, dili, ırkı yoktur demiş bir alim.MedineMüdafii Fahrettin Paşa’nın fotoğrafı ki, kendisi de Kastamonuludur. ArdındanMondrosAteşkesini imzalayan Osmanlı heyetinin fotoğrafı… Bu şekilde salonumuzdaki fotoğraflar sona eriyor ve salonumuza geçiyoruz.
Salon 2
Bu salonda artıkMondros Ateşkesiyapılmış ve Milli Mücadele dönemine geçilmiştirveMilli Mücadeledönemine ait fotoğraflar ve aile yadigârıarşivmalzemeleribulunmaktadır. İlk karşılaştığımız fotoğraflarİngiliz ve Fransızlarınbaşkentİstanbul’atörenlerlegirmesini gösteren fotoğraflara yer verilmiştir.Yine SenegalliFransız askerleri Osmanlı’yıişgalegelmiş,İngiliz gazetesinde de bu konuhaber yapılmıştır. ArdındanYunanlılarınİzmiraçıklarında top atışı yapmaları ve onları kulüpten izleyen Rumların fotoğrafları bulunmaktadır… İzmir saat kulesinin altındafotoğrafçekilmiş Yunan askerleri ve gemiler dolusu İzmir’e gelen Yunanlılar;Yunanlıların en azılı askerleri, İzmir’deOrtodoksRum hastanesinde Rum doktor ve hemşirelerin fotoğrafları… Artık İzmir resmen elden çıkmıştır. Dönemin yabancıbasınında da buna dair görüntüleryansıtılmakta ve buradaki karikatürde İzmir’deRumişgal kuvvetlerinin bulunduğunugöstermektedir. Yine Antalya, Afyon, Adana işgallerine ait fotoğraflara yer verilmiştir… Akabinde İzmir’in işgalini protesto eden Halide Edip’in meşhur Sultan Ahmet Mitingi’ne dair bir fotoğrafgözümüzeçarpmaktadır. Devam edelim… Fotoğraflarda Milli Mücadeleye destek veren Kuva-yıMilliye’ciler ve çetelere ait fotoğraflar yer almaktadır. DevamındaAmasya Genelgesi’niyayınlayanMustafa Kemal’in 9. Ordu KıtaatıMüfettişliğinden ve askerlikten ihraçedildiğinigösterenOsmanlıcahükümler… KazımKarabekirPaşa’nınMustafa Kemal’i desteklediğinigösteren bir propaganda afişi.. Erzurum Kongresi’nin yapıldığı bina;Sivas Kongresi’ninyapıldığı binalara ait fotoğraflar. Sivas Kongresi’nde alınanMisak-ı Milli kararları (Osmanlıca), yine Misak-ı Milli’yegöreTürkiyeharitası… ( Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nde Misak-ı Milli kararlarının kabul edildiğini duyan İngilizlerİstanbul’u resmen işgal etmişlerdir (1920). Devam edelim…. MilliMücadeleateşininyükselmesi, cephane üreten halk, kadın, çoluk-çocuk herkes orduya yardim ediyor. (Kastamonu Endüstri Meslek Lisesi öğrencileri de okullarının pencere ve kapılarındaki demirleri sökerek; süngü yaparak mücadeleye destek vermişler). Fotoğrafların devamında artik 1.ve 2. İnönü Muharebeleri, Kütahya-Eskişehir, Sakarya zaferi ve en nihayetinde Başkomutanlık Meydan Muharebesi’nin de kazanılmasıyla Yunanlı ve İngilizleri artik topraklarımızdan denize döküp bir destan yazıyoruz. Dönemin afişlerinde Atatürk’ü kurtarıcı melek, özgürlük meşalecisi vs. afiş fotoğraflarıyla görmekteyiz. Ardından Yunanlıların dağ ve nehirlerden geçip gittiklerini, gemiler dolusu Yunanlı Rumların Türkiye’yi terk ettiklerinigörüyoruz. Piyer Loti’nin kendi hükümetine Yunan mezalimini yazmış olduğu rapor da burada yer almaktadır.
Ayrıca bu salondaki vitrinlerde şahıslara ait tarihsel kıymeti çok önemli eşyalar da sergilenmektedir.
1. Vitrinde Sakine Eruz Hanım’ın kayınpederi eşi rahmetli Aytaç Eruz Bey’in babası Şaban Bey’in 1. Dünya Savaşı’nda kullanmış olduğu kılıç yer almakta olup, üzerinde Osmanlıca “Allah bizimledir” yazısı yer alır. Subay olan Şaban Bey Halep’te esir düşmüş İzmir’e ilk giren askerlerin arasında bulunmaktadır.İç içe geçmiş mermiler, boş top kovanı mermisi, İzzettin Bey’in dedesine ait harita ve çanta bulunmaktadır.
2. Vitrinde Atatürk’ün 1927 yılında ilk basımı yapılan “Nutuk” adlı eserinin orijinali sergilenmektedir. Ayrıca burada o dönemde kullanılmış Sâkine Hanım’ın dedesine ait dürbün, Sâkine Hanım’ın büyükbabası Milli Müdafaa’da yararlıklar gösteren, iki dönem Kastamonu belediye başkanı Muzaffereddin Bey’in 1923’te Kastamonu mebusu olan babası Şükrü Bey’e ait mebus kimliğive mebusluk mührü yer almaktadır. Harbiye Nezareti’nde subay ve tercüman olarak görev yapan Muzaffer(eddin) Bey’e Gazi Mustafa Kemal Milli Müdafaada gösterdiği yararlıklar için bir telgraf göndermiştir. Bu telgraf da serginin duvarlarında gösterilmiştir.
3. Vitrinde o dönemde kullanılmış Subay Şaban Beye ait fotoğraf makinesi, tripot, subay kemerleri vardır.
4. Vitrinde SâkineHanım’ınbüyüklerine ait fotoğraflar yer alır. ŞadibeyKonağı, Şadibeyhalkı fotoğrafta bulunmaktadır.Şadıbey’in sahibesi Kastamonu mütesellimi torunu Saide Hanım savaş boyunca çiftliği eşkıyalardan korumuş, eşi alim muallim mektebi mezunu Reşit Bey ise askeriyeye bila bedel teçhizat ve hayvan vermekle kalmamış, aynı zamanda Kışla’nın oradaki bir araziyi orduya hibe etmiştir.
Salon 3
Burası sergi binasının hamam kısmında yer alır. İlk odada 1. Dünya Savaşı’na ait İngiliz ve Fransız arşivine ait video filmleri yer almaktadır. Yunanlıların İzmir’i yakması vs… 2’nci oda da Kurtuluş Savaşı, Pire’de esir değişimi… Ve nihayetinde İstanbul’u boşaltan işgal kuvvetlerinin gidişi yer alır.
Salon 4
Kastamonu ve Milli Mücadele Salonu
Burada İnebolu’ya takalarla, teknelerle, kayıklarla gelen askeri teçhizatın, mühimmatın limandan indirilişi (yaşlısı- genci, çoluğu-çocuğu hep beraber indirir, taşır.) fotoğraflandırılmıştır. Oradan alınan teçhizat, İstiklal Yolu ile Çankırı’ya ulaşı poradan Ankara’ya ulaştırılır. Devamında İnebolu’nun o dönemlere ait fotoğrafları yer almaktadır. 1925 yılında Atatürk’ü Kastamonu’ya davet eden heyet gösterilmektedir (kadın-erkek).
Devamında İnebolulu Kuva-yı Milliyeciler, karargah muhafız süvarilerinin fotoğrafları, 1954 yılında yanan tarihi Kastamonu Askeri Kışla binası gösterilmektedir.
Salon 5
Burada etnoğrafik eserlerin yani sıra birkaç fotoğraf bulunur. İlk olarak İzzettin Bey’in arşivinden Milli Mücadele kartpostalları gözümüze çarpar. Daha sonra 20’li yıllara ait Kastamonu fotoğrafları…. Diğer tarafta Kastamonulu İstiklal Mahkemesi üyeleri, Kastamonu Mudafaa-i Hukuk Cemiyeti üyelerinin toplu fotoğrafı yer almaktadır. Bir kartpostalda (gazete kapağı da olabilir) Atatürk’ü tebrik eden Fatih Sultan Mehmet, Mete Han, Sultan Alparslan’ı görüyoruz ( toprağımızı zalimlerin elinden kurtardın 2. Fatih sensin yazar). Ardından Lozan masasının ve orda bulunan liderlerin karikatürü gözümüze çarpmaktadır.
Etnografik eser olarak 18. yüzyıla ait bir mangal, ibrik, ahşap tavan süsü, 2 adet gaz lambası, büyükçe boy aynası (kenarları ahşap islemeli), 3 adet 19. yüzyıla ait çeyiz sandığı….
Merdivenleri inerken duvarda “Resimli Gazete”nin bir fotoğrafı gözümüze ilişir. Orda Cumhuriyet’in ilanı ve ilan eden kadro başlığı ile haber yazısı yer almaktadır. Hemen yanında Açıksöz Gazetesinin 1925 yılına ait bir haber sayfasının fotoğrafı ve haberde “Gazi Pasa Hazretleri bugün şehrimize teşrif edecektir” başlığı yer almaktadır.
Salon 6
Burada Cumhuriyetin ilanı ve Kastamonu konusu işlenmiştir. Atatürk’ün meraşal üniforması ile Kastamonu ilçesi İnebolu’ ya gelişi, şapka ve kılık-kıyafet inkılâbını yapması, şapkalı resmi yer alır. Ayrıca esi Latife hanımla da İngiliz “İllustration Dergisi”ne kapak olmuşlardır.
Devam edelim….
Selma İzbeli Hanım’ın siyah beyaz bir fotoğrafı …. Fotoğrafın orijinali çok küçükmüş. Dr. Mustafa Eski’nin, 1994 yılında bu fotoğraf eline ulaştığında İstanbul’da bir fotoğrafçıda bu resmi büyüttürmüştür. Kendisinin Milli Mücadele’ye desteği olmuştur. 10 Aralık Kadın Mitingi’nin düzenlenmesinde de destekleri vardır ve Kastamonu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti bayanlar grubu üyesidir.
Halime Çavuş…. Erkek kılığına girerek savaşa katılmıştır. Atatürk cephede iken ona rastlamış ve “adın ne asker?” demiş o da “tutma beni beyim ordu bekler demiş”(çünkü Atatürk’ü tanımıyor). Kafa kâğıdını istiyor bakıyor. Kadın olduğunu anlıyor ama belli etmiyor. Daha sonra Atatürk yaverine not etmesini istiyor ki,bu da savaş bitiminde yanına çağırmak için. Nitekim savaş bitiyor ve Çankaya Köşkü’nde 15 gün Halime Çavuş’u misafir ediyor. “Kızım ol” diyor Atatürk. Ancak Halime Çavuş: “anam-babam bekler beni merak ederler” deyip dönüyor.
Fotoğraflara dönelim…
1920’li yıllar Cumhuriyet’in ilk yıllarındaKastamonu Orta Okulu Kız Mektebi öğrencileri ile öğretmenlerinin toplu resimleri….
Ve Kastamonu ve Açıksöz gazetelerinde yayınlanan 10 Aralık 1919 tarihli ilk Türkkadın mitinginin haber metni ( Osmanlıca) …. Bu mitingde kadınlarımız İtilaf Devletlerinin eşlerine telgraflar göndermişlerdir. Devamında Müdafaa-i. Hukuk Cemiyeti Kastamonu Şubesi bayanlar grubu üyesi Saime Ayoğlu… Ayni zamanda İl Genel Meclisi ilk kadın üyemizdir diyerek sergiyi burada sonlandırıyorum.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ü, silah arkadaşlarını, Milli Mücadele’nin isimsiz kahramanları olan Anadolu insanını bir kez daha saygı ve minnetle anıyoruz.
Serginin kuruluşunda Zeynep Esen olağanüstü bir çaba sarfetti, keza İzzettin Çalışlar da serginin başındaydı ve Prof. Dr. Sâkine Eruz da emek verdi. Sergi Kastamonu’da büyük yankı buldu. Sergi’nin başında durmayı bana Kastamonu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Mehmet Serhat Yılmaz ve Sâkine Hocam önermiş; ben de bunu bir onur duyarak kabul etmiştim. Görevimi gururla yerine getirdim ve bu süre zarfında çok şey öğrendim. Hâlihazırda Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih ana bilim dalında yüksek lisans yapıyor olmam da sergi için daha verimli olmamı sağladı. Gelen ziyaretçilerle birlikte sanki o dönemi yaşamış, hissetmiş olduk. Yeri geldi duygulandık, yeri geldi gururlandık. Serginin kuruluolduğu süre zarfında (bir buçuk ay) ziyaretçilere öğrendiklerimi de aktararak gezdirdim. Umarım herkes memnun kalmıştır, bu tür sergilerin devamının gelmesini dileyerek bu güzel ve anlamlı serginin Kastamonu için bir kazanç olduğunu düşünüyorum ve düzenleyenlere teşekkür ediyorum.
ÖZLEM ÇAKMAK
