Zeybeklik denilince sadece Ege bölgesi hatıra gelmez. Efeler de zeybektir. Kastamonu türkülerinin bir bölümü zeybek özelliğindedir. Sepetçioğlu Osman Efe türküsü ve oyunu, ilimizin halk kültüründe önde gelen değerimizdir. Efe’nin hayatı, türkü ve oyunun doğuş hikâyesini şu kitabımızda ele almıştık:
Sepetçioğlu Osman Efe (Radyo Oyunu ve İnceleme), Ankara 1999, 56 s. 2.bs. Ankara 2005. 56 s., Folklor Araştırmaları Kurumu Yayınları: 26.
Söz konusu kitabın dışında tanınmış oyun yazarı Sabahattin Engin’le birlikte büyükler için sahne eseri hâline getirdiğimiz bir başka Sepetçioğlu Osman Efe kitabımız daha vardır (Ankara 2001, 104 s., KASÇETVAK Yayınları:1).
Türkiye’de zeybekliğin doğuşu, yayılışı, önemli özellikleri, İstiklal Savaşı’nda zeybekler, halk müziği ve oyunlarımıza etkisi, kıyafetleri, gelenekleri oldukça geniş ve zahmetli bir konudur. Yöre yöre zeybeklik incelenmiş ama Türkiye genelinde ele almak, değerlendirmeler yapmak için zaman gerekmiştir. Tespitlerimize göre, zeybeklik, efeliği Türkiye genelinde tarihiyle birlikte ele alan başlıca kitaplar şunlardır: Ersal Yavi: Efeler/Eylemleri, Töreleri, Dansları, Giysileri, Aydın 1991. Ali Haydar Avcı: Zeybeklik ve Zeybekler Tarihi, 1.bs., İstanbul 2004, 2.bs. Ankara 2018, Barış Kitap.
1977’den beri Almanya’da yaşayan Ali Haydar Avcı (1961 Kalecik Hançılı köyü doğumlu); Pir Sultan Abdal, Köroğlu, Atçalı Kel Mehmet, ağıtlar, gurbet türküleri, tesellemeler, Alevilik, Bektaşîlik ve zeybeklik konularındaki araştırmalarıyla tanınmıştır. Makalelerinden bir bölümü Halkbilimi Araştırmaları başlığı altında 4 ciltte toplanmıştır.
29 alt başlık hâlinde yayımladığı kitabında Sadi Yaver Ataman ve bizim Sepetçioğlu Osman Efe’yle ilgili yayınlarımızı da değerlendirmiştir. Hemşerilerimiz için kitabın şu alt bölümleri önemlidir:
• Zeybek ve Efe Sözcüğünün Kökeni ve Üzerine Bir Deneme
• Zeybeklikte Töre ve Törenler
• Efeliğe İlişkin Törenler
• Kızan ve Kızanlığa Geçiş Töreni
• Zeybekliğin Köken ve Geçmişine Kısa Bir Bakış
• Osmanlı Döneminde Sosyal İsyancılığın Yapısal Özellikleri (1520-1920)
• Zeybekler ve Destanlar
• Halka Göre Efe ve Zeybeklik
• Zeybekliğin Kuralları
• Zeybekliğin Mücadele Yöntemleri
• Zeybekler Dünyasına Özgü Söz ve Deyimler
• Zeybek Giyimi
• Zeybek Oyunları ve Gelenekler
Kitaptan aldığımız (s.24-25) efelik töresiyle ilgili şu bilgi Sepetçioğlu Osman Efe’nin karakteriyle bire bir uyuşmaktadır:
“Efelikte;
- Düşküne, kimsesize zarar verilmez.
- Yetime, yoksula yardım edilir.
- Kadınlara, kızlara saldırganlığa kesinlikle müsamaha edilmez.
- Zorda kalmadıkça halk çocuğu olarak algılanan askere silah çekilmez.
- Anlaşmazlıklarda âdil çözüm aranır.
- Yiğitlik ve mertlik esastır.
- Ağa, eşraf, tefeci ve zorbaların yoksul ve çaresiz insanlara zulüm, baskısına engel olunur.
- Eğlence ve gösterişten kaçınılır.
- Evlenemeyen kimsesiz, yoksul gençler evlendirilir.”
Ali Haydar Avcı’nın kitabını halk kültürü araştırmacılarına, halk bilimcilere tavsiye ediyoruz. Kendisi Ankara’ya geldiğinde Kültür Ajansa mutlaka uğrar. Sepetçioğlu Osman Efe konusuna daha geniş yer vermesini isteyeceğim kendisinden…
NAİL TAN
